Mike là tên gọi thân mật của Michael. Mike ở Mỹ về gọi điện thăm tôi. Năm năm rồi chưa gặp, tôi nghe hình như giọng nói của anh có phần nhẹ nhàng hơn trước. Duy chỉ có bầu nhiệt huyết vẫn không suy giảm.

Mới gặp nhau qua điện thoại, tôi đã rủ Mike đi dự hội nghị khoa học của ĐH Sư phạm Kỹ thuật ở Thủ Đức (TP.HCM). Mike nhận lời ngay khi nghe tôi nói "người Việt Nam hiện rất muốn nghe ở Mỹ, trường ĐH đào tạo SV thế nào để cung ứng cho nhu cầu xã hội. Ông hãy giúp cho hội nghị này bằng cách nói về hệ thống trường ĐH công của bang California (California State University) nơi ông đang tham gia công tác.

Buổi chiều, tôi tranh thủ gặp và bàn thêm nội dung với Mike dưới góc cà phê Thiên Đường của khách sạn Rex. Mike nhận xét, "Mình về Sài Gòn lần này thấy có nhiều đổi thay cũng mừng. Nhưng gặp lại mấy đàn anh làm công tác giảng dạy ở ĐH giờ thấy ai cũng khác. Dường như mấy thầy thích nói về chuyện đất đai, xe hơi và gửi con đi học nước ngoài."

Tôi giật mình nhìn lại Mike. Năm năm rồi anh ta vẫn thế. Lấy được bằng MBA rồi bỏ CalTech ra ngoài làm kinh doanh. Thấy nản, quay lại học chương trình tiến sĩ ở CSU. Nền kinh tế nước Mỹ quá lớn nên vòng quay tăng chậm. Năm năm ở Mỹ dường như chẳng thay đổi gì mấy. Nhất là sống trong môi trường giảng dạy và làm nghiên cứu khoa học, con đường lại càng gập ghềnh và chông gai hơn nữa. Tìm một sự đột biến không dễ.

Nghe Mike nói, tôi cũng giật mình nhìn lại các trường ĐH trong nước. Hình như quá hiếm người lo làm nghiên cứu khoa học. Tạp chí Kinh tế Viễn Đông trích khảo sát của chuyên gia UNDP cho rằng, Việt Nam có nhiều người tài nhưng vẫn thiếu chuyên viên kỹ thuật công nghệ, thiếu tài năng sáng tạo và thiếu cán bộ làm nghiên cứu khoa học. Trong năm 2002, chỉ có hai công trình nộp đơn xin cấp bằng sáng chế quốc tế. Trường ĐH gắn kết rất ít với doanh nghiệp. Đào tạo một đằng, đi làm việc một nẻo.

Tôi đồng ý với Mike. Mười năm trước, tôi đã chọn con đường giảng dạy ĐH để tìm cách phát huy vốn hiểu biết của mình được trau dồi ở nước ngoài cho SV trong nước.

Cách đây vài năm, khi nhận thấy được sự què quặt của hệ thống ĐH, khi tích lũy đủ một khoản chi học phí, chính tôi cũng đã đồng ý cho con mình nghỉ học ở một trường ĐH công lập để theo học chương trình quốc tế của ĐH nước ngoài.

Nhưng tôi cũng chưa đồng ý tất cả với Mike. Vẫn còn nhiều lắm nhà giáo tâm huyết với nghề, yêu thương học trò và đang sống với đồng lương đạm bạc.

Hiệu trưởng của một trường ĐH tự hào khoe về trường của mình trước một số nhà giáo dục nước ngoài. "SV trường tôi, một "chọi" mười tám. Thậm chí còn giỏi hơn một số SV VN du học. Đa số con em ở vùng này, vì không thi đậu vào trường tôi mới xin cha mẹ cho du học!" Lý luận của vị hiệu trưởng khả kính này thật lạ. SV của ông ắt là những "viên ngọc quý" và trường của ông là "tháp ngà" chăng?

Tỷ lệ đậu vào trường ĐH cả nước vào khoảng 20%. Vậy số HS còn lại làm gì? Không vào ĐH, liệu có đủ trường công nhân kỹ thuật đào tạo cho họ thành công nhân, hay lại đẩy họ vào đồng ruộng hoặc tiếp tục con đường luyện thi và trở thành đội quân thất nghiệp ẩn danh? Trong khi, ở các nước đang mở ra các trường CĐ cộng đồng để tạo thêm ngõ ngách cho giới trẻ - nhất là giới trẻ ở nông thôn - có lối đi vào ĐH thì ở Việt Nam, đang có phong trào "lên ĐH." Lên ĐH tốt chẳng sao, nhưng đội ngũ giảng viên từ đâu ra? Do đâu đào tạo? Hay lại tiếp tục "chạy sô", một lớp học năm chục thậm chí cả trên trăm SV như hiện nay?