Không có chuyện ai muốn làm NCS cũng được cả

Thứ nhất. Bỏ kỳ thi tuyển sinh tập trung không có nghĩa là ai muốn làm NCS thì làm mà ngược lại ứng viên NCS theo cách tuyển chọn mới sẽ phải đáp ứng hàng loạt yêu cầu xét tuyển kèm theo như:

Người muốn tham gia chương trình NCS ít nhất phải có học lực ở đại học hoặc cao học vào loại khá trở lên. Đây là một trong những điều kiện tiên quyết đối với ứng viên NCS ở bất kỳ nước nào và ở ta chắc chắn cũng không có ngoại lệ.

Điều kiện này bắt buộc những người muốn đạt được các học vị sau đại học phải có cả một quá trình phấn đấu từ khi còn học phổ thông và ít nhất cũng là từ khi bước chân vào giảng đường đại học. Ngoài yêu cầu về kết quả học tập như trên, ứng viên NCS còn có yêu cầu riêng về ngoại ngữ là có trình độ tiếng Anh TOEFL 450 hoặc IELTS 5.0 trở lên.

Để được xét tuyển làm NCS ứng viên phải hoàn thành một bộ hồ sơ xin làm NCS theo mẫu chuẩn của Bộ GDĐT hoặc của các cơ sở đào tạo sau đại học. Trong hồ sơ ngoài phần lý lịch, bản điểm, các giấy tờ xác nhận kết quả học tập ở bậc đại học và cao học, ứng viên cần trình bày một bài viết về ý tưởng, mục đích và động cơ làm NCS của mình.

Ngoài ra, ứng viên cũng cần hoàn thành một bản đề cương chi tiết về đề tài luận án NCS và kế hoặch thực hiện NCS trong 3 hoặc 4 năm. Cùng với hồ sơ, cần có giấy đồng ý nhận hướng dẫn NCS thầy hướng dẫn và giấy xác nhận đồng ý nhận NCS của một cơ sở đào tạo sau đại học nếu ứng viên đáp ứng các yêu cầu xét tuyển.

Sau khi nhận đủ hồ sơ NCS, Cơ sở đào tạo thành lập Hội đồng xét duyệt và chấm điểm ứng viên NCS. Trên cơ sở xem xét hồ sơ, đối chiếu với yêu cầu và tiêu chuẩn xét tuyển NCS của cơ sở đào tạo, Hội đồng bỏ phiếu quyết định ứng viên có đáp ứng tiêu chuẩn để làm NCS hay không.

Thông thường, tốt nhất trước khi Hội đồng nhóm họp Hồ sơ NCS cần gửi cho 2 người phản biện đôc lập cho ý kiến trước khi đưa ra Hội đồng xem xét, tuyển chọn. Như vậy mặc dù bỏ kỳ thi tập trung nhưng với hình thức xét tuyển này, chắc chắn yêu cầu đối với ứng viên còn cao hơn và kết quả xét tuyển cũng sẽ chính xác hơn so với hình thức thi tuyển tập trung. Như thế, nói bỏ thi đầu vào chẳng qua là bỏ hình thức thi tuyển tập trung bằng hình thức xét tuyển thực chất hơn mà thôi. Theo cách làm này rõ ràng không có chuyện ai muốn làm NCS cũng được cả.

Vào được rồi nhưng không dễ dàng ra nổi

Thứ hai. Yêu cầu chất lượng đầu ra: Trong quá trình thực hiện đề tài luận án tiến sĩ NCS phải có ít nhất 2 công bố, trong đó có 1 công bố trên tạp chí khoa học quốc tế có uy tín (tức là tạp thí thuộc danh sách Scientific Citation Index (theo Viện thông tin khoa học Quốc tế ISI) là Tạp chí được tính hệ số ảnh hưởng (Impact Factor).

Yêu cầu này thực ra là quá bình thường đối với NCS ở các nước, nhưng đối với NCS ở Việt Nam hiện nay sẽ là một thử thách hoàn hoàn không nhỏ, bởi lẽ :

Ai cũng biết công bố quốc tế hiện nay ở Việt Nam ta còn là chuyện “xưa nay hiếm”, ngay cả đối với các bậc khoa học đàn anh cũng rất ít người có được công bố quốc tế trong điều kiện nghiên cứu ở Việt Nam;

Để có được công bố quốc tế thì việc đầu tư cho NCS về điều kiện nghiên cứu (trang thiết bị, vật liệu nghiên cứu, tài liệu tham khảo, cơ hội trao đổi quốc tế) cũng cần phải thay đổi về cơ bản - nếu chưa đạt chuẩn quốc tế, chí ít cũng phải đảm bảo các yêu cầu tối thiểu để NCS tiến hành đề tài nghiên cứu của minh;

Yêu cầu NCS có công bố quốc tế, cũng có nghĩa là yêu cầu về thầy hướng dẫn cũng phải là người có trình độ nghiên cứu, kinh nghiệm đào tạo và công bố quốc tế. Yêu cầu này có lẽ càng khó hơn khi mặt bằng KHCN của ta còn khá thấp, số người có trình độ quốc tế như vậy chắc chắn không nhiều.

Như vậy, ngược lại với lo lắng của không ít người về nguy cơ bùng nổ NCS và tiến sĩ giấy, tôi cho rằng: để đáp ứng các yêu cầu mô hình tuyển chọn và đào tạo mới trên đây sẽ không có nhiều NCS được tuyển chọn.

Điều này cũng có nghĩa là nếu làm đúng quy trình đào tạo mới chúng ta phải chấp nhận có sự hững hụt về số lượng NCS được tuyển chọn và đào tạo, phải chấp nhận một thực tế nghiệt ngã là sẽ không ít NCS có thể “vào được” nhưng không dễ dàng ra nổi.

Tình hình này có thể xảy ra ít nhất trong thời gian 3 -5 năm đầu, nhưng sau đó, khi quy trình đào tạo mới đi vào nề nếp, tiềm lực khoa học được nâng lên, chúng ta sẽ phục hồi nhanh số lượng NCS có thể đáp ứng quy trình đạo tạo mới và chắc chắn chúng ta sẽ loại bỏ được chất lượng “tiến sĩ giấy” như thời gian qua.

Thi mà ai cũng đỗ thì bỏ là đúng !

Ngoài ra, nói đi thì cũng cần nói lại là: trong một thời gian dài mặc dù NCS được tuyển chọn qua các đợt thi tuyển “quốc gia” nhưng theo số liệu tổng kết của Vụ đào tạo sau đại học thì mặc dù có thi nhưng hầu như không có trường hợp thi trượt.

Không những vậy, mỗi kỳ thi tuyển cũng nảy sinh ra bao nhiêu tiêu cực như việc tổ chức “phụ đạo thi”, mang tài liệu vào phòng thi, chạy điểm, chạy phúc tra v.v. vô hình đã làm cho mục đích các đợt thi tuyển không còn ý nghĩa đich thực của nó.

Vì vậy, hình thức thi tuyển tập trung tưởng ra là khó và qua đó tuyển được những người xứng đáng nhưng ngược lại đó chẳng qua cũng như cái “bẫy NCS” để không ít người trục lơi. Thi thật đấy, nhưng ai đi thi cũng đỗ thì bỏ đi là quá đúng.

Cũng cần phải thấy rằng, bất kỳ hình thức tuyển chọn nào cùng có những ưu điểm và nhược điểm của nó, chất lượng của sự tuyển chọn luôn luôn phụ thuộc vào lương tâm và trách nhiệm của những người trong cuộc ,cả những người thầy và trò.

Hơn nữa, xét tuyển NCS là cách làm được cả thế giới áp dụng thì không có lý do gì để ta phản đối. Cũng không thể vì lợi ích cục bộ của ai đó hoặc cũng không vì sức ý của những suy nghĩ già nua, trì trệ mà chúng ta phải duy trì mãi cách làm cũ vừa lạc hậu vừa không giống ai này.

Kết hợp giữa nghiên cứu và đào tạo

Được biết hiện nay Bộ GD ĐT đang có chủ trường tăng đầu tư cho đào tạo NCS với mức hàng trăm triệu đồng cho một NCS trong 1 năm. Đây là một chủ trương đúng đắn, vì muốn nâng cao chất lượng đào tạo thì nhà nước cũng phải đầu tư cho đào tạo NCS trong nước ở mức tối thiểu chứ không thể kéo dài tình trạng vật vờ như thời gian vừa qua.

Hơn nữa, tại sao chúng ta dám đầu tư hàng trăm ngàn USD cho việc đào tạo một NCS ở nước ngoài, lại không thể đầu tư dù chỉ là 1/10 mức đầu tư trên cho một NCS trong nước.

Đã đến lúc, cùng với yêu cầu nâng cao chất lượng đào tạo NCS cần có cách nhìn và thay đổi mạnh mẽ và toàn diện. Nếu không quyết tâm và có giải pháp thích đáng thì việc thay đổi tận gốc chất lượng đào tạo tiến sĩ cũng sẽ chỉ là một ước vọng và ước vọng đó cũng chỉ mãi mãi chỉ là một câu khẩu hiệu.

Tuy nhiên, việc mạnh dạn đầu tư là một chuyện nhưng sử dụng đồng tiền được đầu tư như thế nào để có hiệu quả lại là một chuyện khác. Nếu chúng ta không biết cách làm thì đồng tiền được đầu tư không những không đến được địa chỉ cần, không những không phát huy được tác dụng đầu tư mà còn phản tác dụng, làm tăng các tiêu cực và tệ nạn dưới mọi hình thức.

Vì vậy, tôi muốn nêu ra một ý tưởng về cách đầu tư cho NCS trên cơ sở kết hợp giữa các đề tài nghiên cứu trong lĩnh vực NCCB với đào tạo NCS trong khuôn khổ các đề tài nghiên cứu của thầy hướng dẫn NCS.

Thực ra, mô hình phối kết hợp giữa nghiên cứu và đào tạo này cũng chẳng có gì mới, thậm chí là mô hình phổ biến tại Mỹ và các nước phát triển khác vẫn làm. Ở những nước này, một trong những sản phẩm quan không kém phần quan trọng của một đề tài nghiên cứu, đặc biệt là các đề tài nghiên cứu cơ bản là đào tạo NCS trong khuuon khổ đề tài của giáo sư hướng dẫn NCS.

Chính vì vậy, ở tất cả các nước phát triển hầu như không có NCS độc lập nào nằm ngoài đề tài nghiên cứu của giáo sư hướng dẫn và cũng không có giáo sư nào hướng dẫn NCS mà không có những đề tài nghiên cứu tầm cỡ.

Thông thường một giáo sư chủ trì một đề tài nghiên cứu, có 1-2 vị trí dành cho tiến sĩ (postdoc) và 1-3 NCS tham gia, trong đó mỗi vị trí postdoc hoặc NCS đảm nhận một nội dung của đề tài. Có thể nói mô hình kết hợp nghiên cứu và đào tạo là cách làm tối ưu nhất để vừa có kết quả nghiên cứu vừa đào tạo được tiến sĩ chất lượng cao.

Thực tế cho thấy: chỉ có các postdoc và các NCS với áp lực hoàn thành luận án và công bố quốc tế mới “chủ động” và “tự nguyện” làm việc một cách hăng say không kể ngày đêm hay ngày nghỉ cuối tuần. Đối với họ công việc luận án là ưu tiên tối thượng.

Ngoài công việc luận án, các NCS thường được giáo sư giao cho hướng dẫn thực tập, thí nghiệm, thảo luận nhóm đối với sinh viên năm cuối đại học hoặc cao học. Định kỳ hàng quý hay chí ít là 6 tháng, giáo sư tổ chức seminar để NCS trình bày các kết quả mới đạt được, ý tưởng mới hoặc giới thiệu một bản thảo bài báo cho công bố.

Đây vừa là những buổi sinh hoạt học thuật nhẹ nhàng, hấp dẫn nhưng cũng rất bổ ích cho NCS và cho cả tập thể đề tài. Những buổi seminar định kỳ này cũng là hình thức báo cáo tiến độ công việc của NCS, qua đó giáo sư có thể nắm được tiến độ công việc của NCS.

Tôi cho rằng trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam chúng ta có thể xem xét và làm theo mô hình này. Đây là giải pháp tốt không những cho các đề tài nghiên cứu mà còn là mô hình tối ưu nhất để đào tạo đội ngũ tiến sĩ chất lượng cao.

Vì vậy, nên chăng, một trong những yêu cầu đối với các đề tài NCCB là phải tham gia đào tạo NCS, hoặc nếu chưa thể trở thành yêu cầu bắt buộc đối với tất cả các đề tài thì chí ít cũng cần ưu tiên lớn về kinh phí cho các đề tài có tham gia đào tạo NCS và bảo vệ luận án TS cần được coi như một trong các sản phẩm bắt buộc của đề tài.

Để thực hiện được mô hình này thì Bộ GDĐT và Bộ KHCN cần xem xét phối hợp phương thức đầu tư cho NCS thông qua các đề tài nghiên cứu cơ bản.

Như vậy, việc đầu tư cho NCS cần tách thành hai nguồn: một nguồn để cấp học bổng cho NCS có thể đủ sống và làm việc và một nguồn cấp cho NCS có một vị trí tiến hành đề tài nghiên cứu. Nguồn đề thứ nhất có thể đầu tư trực tiếp cho NCS nhưng nguồn thứ 2 cần đầu tư thông qua đề tài nghiên cứu của giáo sư hướng dẫn.

PGS.TS Nguyễn Ngọc Châu Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam

School@net (Theo http://www.tienphongonline.com.vn/Tianyon/Index.aspx?Article)