Một câu hỏi đặt ra: Thế sao thầy không dạy trọn vẹn luôn từ "cấp độ" đại học, cần gì phải làm mất thời gian tiền bạc của xã hội đến thế? Sẽ có một câu trả lời: Học đại học là học cơ bản thôi, chứ dạy "cấp độ" tiến sĩ thì các sinh viên hiểu sao nổi? Câu trả lời rất đúng nếu như chất lượng các tiến sĩ đúng như sự kỳ vọng và đòi hỏi của xã hội! Trả lời chất vấn của đại biểu Quốc hội, Bộ trưởng Bộ Giáo dục - Đào tạo Nguyễn Thiện Nhân nói: "Tôi đã từng là thầy giáo, từng ngồi nhiều hội đồng bảo vệ luận án tiến sĩ nên nhiều lúc thấy buồn". Bộ trưởng kết luận: "Không có cái mới và không làm khoa học thì đừng làm tiến sĩ!"

Chúng tôi đã đặt những băn khoăn: "Liệu có sự lặp lại kiến thức giữa các cấp học?” lên bàn một số giáo sư, tiến sĩ trực tiếp giảng dạy các môn học “trùng tên”. Tiến sĩ Dương Viết Thịnh - giảng dạy chuyên đề “Tác phẩm kinh điển Triết học Mác- Lênin” ở cấp Đại học, Cao học (gồm cả Nghiên cứu sinh chuyển tiếp) thừa nhận: Tất nhiên có một số nội dung nhắc lại nhưng không trùng lặp hoàn toàn”. Thầy ví dụ: “Tác phẩm biện chứng tự nhiên” ở cấp Đại học, sinh viên chỉ được giới thiệu qua về hoàn cảnh và những nội dung khái quát. Nhưng ở bậc Cao học (gồm cả Tiến sĩ chuyển tiếp), học viên phải đọc kỹ và tự xây dựng hệ thống những vấn đề nghiên cứu.

Tuy nhiên, bản thân Tiến sĩ Dương Viết Thịnh cũng thừa nhận sự bất cập trong xây dựng chương trình môn học này, đặc biệt về mặt thời lượng. Ở bậc Đại học, “Tác phẩm biện chứng tự nhiên” chỉ gói gọn trong 2 buổi, lên cao học, mặc dù yêu cầu cao hơn về “chất” nhưng cũng chỉ vẻn vẹn hai buổi. Trong khi đó, môn “Tác phẩm kinh điển” có tới hàng chục cuốn sách, mỗi cuốn dày từ hàng trăm đến vài nghìn trang, đọc đã khó, có khi phải nghiền ngẫm trong hàng tuần nói gì đến việc “dồn” lại trong một vài buổi học. Để giải quyết bất cập này, thầy nói: "Tôi yêu cầu sinh viên đọc trước tác phẩm, chuẩn bị bài giảng tương đối chi tiết, đưa họ photo làm tài liệu tham khảo để đọc vào tác phẩm, rồi dành một khoảng thời gian thảo luận. Bậc Cao học cũng vậy nhưng đòi hỏi cao hơn là phải đọc và tự tập hợp các vấn đề nghiên cứu”.

Song chính thầy cũng bức xúc: "Mấy chục người mà chỉ có 1-2 cuốn trên thư viện”. Chúng tôi cũng không hiểu với cách đào tạo tiến sĩ bán thời gian như ở Việt Nam, học viên vừa đi học vừa đi làm sẽ dành bao nhiêu thời gian đọc một tác phẩm hàng nghìn trang rồi lại “tự tập hợp các vấn đề nghiên cứu” trong thời lượng chỉ 2 buổi học như thầy nói?

GS.TS Trần Trí Dõi - Chủ nhiệm khoa Ngôn ngữ học - Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội, phụ trách đào tạo Sau Đại học và trực tiếp giảng dạy môn “Phương pháp so sánh lịch sử trong Ngôn ngữ học” ở cả bậc Cao học, Tiến sĩ - cho rằng: "Cơ chế lạc hậu hai phần bắt buộc, một phần tự chọn của Bộ Giáo dục - Đào tạo đã dẫn đến bất cập này. Nếu theo cơ chế tự chọn thì sinh viên sẽ không chọn những môn tự chọn. Vừa rồi, khoa Ngôn ngữ học có đưa ra một chương trình 2/3 nội dung tự chọn nhưng chuyển lên trường, thì bộ phận quản lý lại bảo quy định của Bộ không được phép thay đổi.”

Theo thầy, giải pháp cơ bản đề khắc phục sự trùng lặp là ở người thầy. Dạy gì thì dạy nhưng sản phẩm cuối cùng phải là người tốt nghiệp. Thế nhưng chính cựu Bộ trưởng Bộ Giáo dục - Đào tạo Nguyễn Minh Hiển đã thừa nhận “sản phẩm” của đào tạo Tiến sĩ ở Việt Nam là: “30% tiến sĩ có trình độ yếu. Ngành Giáo dục - Đào tọa biết thực trạng này, muốn giải quyết ngay số Tiến sĩ không thực chất nhưng rất khó”.

Một số nghiên cứu sinh than phiền: “Vấn đề hậu phương trong kháng chiến” thầy đã “cày nát” ở Đại học, lên cao học lại bê nguyên xi không khác một dấu chấm, phẩy. Không phải đọc, không phải chép, chỉ cần một USB nhiều dung lượng copy bài giảng là qua hết. Những thế hệ Tiến sĩ mới đứng trên bục giảng này sẽ lại bê nguyên những kiến thức đó truyền thụ, dạy dỗ cho các nghiên cứu sinh khác. Cứ như vậy, không biết chừng vài năm nữa Việt Nam sẽ có một đội ngũ tiến sĩ “USB” hùng hậu.

Tiến sĩ là học vị cao nhất trong hệ thống giáo dục đại học. Trong lịch sử Việt Nam, học vị tiến sĩ được vinh danh ngàn đời. Người có học vị tiến sĩ phải là những người làm khoa học chân chính, coi việc nghiên cứu khoa học và tham gia giảng dạy tại các trường Đại học, Viện, Phòng nghiên cứu là mục đích cao nhất. Nhưng thực tế đào tạo tiến sĩ ở Việt Nam là một bức tranh hoàn toàn ngược lại:



70% kiêm nhiệm công tác quản lý, chỉ 30% chuyên làm công tác nghiên cứu; Tính đến năm 2005, cả nước có 127 cơ sở đào tạo Tiến sĩ với tổng số Tiến sĩ đã đào tạo 8.383 (Nguồn: Bộ Giáo dục - Đào tạo) hùng hậu nhất nhì khu vực, nhưng số lượng các công trình khoa học, bài báo, các bằng sáng chế được thế giới công nhận không đủ để đếm trên đầu ngón tay. Đề tài luận án Tiến sĩ phải là công trình khoa học sáng tạo, mang lại những đóng góp, kiến giải mới góp phần gia tăng tri thức mới thì ở Việt Nam nhiều Tiến sĩ làm nhiều đề tài mà chỉ cần nghe tên bạn có thể biết họ "học hành, nghiên cứu" như thế nào!

Các sản phẩm Tiến sĩ “ra lò” dễ dãi đến mức dư luận mỉa mai “Việt Nam ra ngõ gặp trạng nguyên”. Đến cả Bộ trưởng Bộ Giáo dục - Đào tạo cũng phải kêu lên: "Bằng Tiến sĩ không phải vật trang sức. Anh thực sự muốn làm Tiến sĩ ở trình độ cao thì hãy làm Tiến sĩ. Đừng chạy theo bằng cấp mà làm khổ nhiều người.”

Quá nhiều thứ để bàn về chất lượng đào tạo Tiến sĩ của chúng ta. Nhưng một trong những vấn đề lớn, quan trọng mà chúng ta phải giải quyết ngay là không thể để sự trùng lặp kiến thức cơ bản ở "ba cấp". Điều đó vừa làm mất thời gian, tiền bạc của xã hội, lại vừa tạo ra những Tiến sĩ không bao giờ "ra nổi" khỏi cổng trường đại học.