Tôi là một học viên Cao học đang học tập trong chương trình Erasmus Mundus ở châu Âu. Tôi rất quan tâm đến sự nghiệp giáo dục và đào tạo của nước nhà và theo dõi các chuyên mục của Vietimes thường xuyên. Bài trả lời phỏng vấn của Giáo sư, Tiến sĩ Trần Trí Dõi trên Vietimes gần đây gợi mở nhiều vấn đề và cũng có nhiều điều đáng bàn. Với mong muốn đóng góp vào sự nhìn nhận đa chiều nhằm phát hiện và tìm hướng đi giải quyết các vấn đề tồn tại của ngành giáo dục hiện nay, tôi xin đưa ra ý kiến cá nhân của mình về bài phỏng vấn như sau:

Nhận xét chung của cá nhân tôi là bài trả lời của Giáo sư Dõi, với tư cách là một chuyên gia hàng đầu về ngôn ngữ học và một nhà quản lý giáo dục của Việt Nam, không khúc triết về ngôn ngữ diễn đạt và cách tiếp cận.

Thứ nhất, giải thích của giáo sư về yêu cầu, nội dung và trọng tâm học tập, nghiên cứu ở ba cấp độ: Đại học, Cao học và Tiến sĩ trong khoa học xã hội của Giáo sư chưa rõ ràng. Theo tôi hiểu, ở bậc Đại học, nhiệm vụ trọng tâm là cho và nhận những kiến thức cơ bản và chuyên ngành. Ở cấp độ này, giáo sư đóng vai trò quan trọng trong truyền đạt kiến thức, hướng dẫn quá trình tìm kiếm và thu nạp kiến thức của sinh viên.

Ở cấp độ Cao học (Thạc sĩ), sinh viên chủ động hơn trong quá trình định hướng tư duy và giáo sư giúp họ nắm bắt các cách tiếp cận khác nhau, các phương pháp khác nhau. Ở bậc học này, các buổi xê-mi-na là chủ yếu, trong đó vai trò của giáo sư là gợi ý vấn đề thảo luận, giải thích các hệ thống phương pháp luận khác nhau và hướng dẫn nghiên cứu thứ cấp. Các bài luận ở cấp độ này, kể cả luận văn tốt nghiệp, chủ yếu là nắm bắt các tri thức chuyên ngành hiện có. Vì vậy, các bài luận bậc Thạc sĩ đa phần không yêu cầu những tìm tòi mới, chủ yếu nặng về trích dẫn, nhưng việc trích dẫn luôn được quy định hết sức chặt chẽ. Sau khi tốt nghiệp, học viên Cao học đòi hỏi phải nắm bắt được tất cả các cách tiếp cận và các phương pháp cơ bản đương đại trong chuyên ngành mình học, chứ không phải đơn thuần là “tiếp thu kiến thức đã có để định hướng nghiên cứu sau này hoặc xem những vấn đề người khác nghiên cứu và giải quyết như thế nào” như giáo sư Dõi phát biểu.

Cấp độ Tiến sĩ (Ph.D) đề cao quá trình nghiên cứu độc lập và sáng tạo dựa trên hệ thống tri thức của trình độ Thạc sĩ. Ở đây phải hiểu thế nào là nghiên cứu gốc / nguồn (original research). Luận án thể hiện quá trình và kết quả nghiên cứu, và kết quả phải được kiểm định và chứng minh là “mới”, không trùng lặp với những kết quả hiện có. Theo tôi hiểu, những nghiên cứu ở trình độ Tiến sĩ phải dựa trên một hệ phương pháp luận cụ thể (methodology) - đó là một hệ thống hoàn chỉnh từ khái niệm hóa (conceptual framework), cách tiếp cận (approach), lý thuyết (theory) đến các phương pháp (methods) và quá trình con (processes) để tạo ra tri thức chứ không phải đơn giản là dùng một “phương pháp” (method) nhất định như Giáo sư Dõi phát biểu. Chính vì vậy, nghiên cứu sinh phải nắm được toàn bộ tiến trình và thành tựu nghiên cứu trước đó trong lĩnh vực của mình (landscape of the research problems), trên cơ sở đó tìm ra những điểm khiếm khuyết (deficiency model), những khe hổng trong cách tiếp cận, trên cơ sở đó phát triển hướng đi mới, hệ thống phương pháp luận mới để bù đắp vào ‘lỗ hổng’ đó. Từ nhận thức trên, tôi thấy giải thích của giáo sư Dõi về sự khác nhau trong môn học “Phương pháp so sánh lịch sử trong NNH” là thiếu thuyết phục.

Thứ hai, tôi không nghĩ là “Cao học là đặt vấn đề, Tiến sĩ là công cụ giải quyết vấn đề” như cách đặt câu hỏi của phóng viên. Ở đây có lẽ nên diễn đạt cho rõ ràng hơn. Có lẽ ý người nói ở đây là: “đặt vấn đề” là “phát hiện vấn đề cần nghiên cứu” và giải quyết vấn đề là “tìm ra kết quả nghiên cứu liên quan” về vấn đề đó. Tôi không hiểu người phỏng vấn và Giáo sư Dõi hiểu nội hàm và ngoại diên của thuật ngữ “công cụ” ở đây là gì? Và câu trả lời của Giáo sư, tôi cũng thấy thiếu tính khoa học. Cảm giác của cá nhân tôi là câu hỏi và câu trả lời phần này chưa đáp ứng được yêu cầu của người đọc.

Cần phải chú ý rằng, lấy được tấm bằng Tiến sĩ không phải là sự kết thúc quá trình học tập và nghiên cứu, mà đó mới thực sự là bước khởi đầu. Tấm bằng Tiến sĩ là cơ sở để chứng tỏ khả năng nghiên cứu độc lập của nhà nghiên cứu, để từ đó tiếp tục quá trình tìm kiếm tri thức mới có giá trị khoa học cơ bản và ứng dụng trong cuộc sống.

Thứ ba, khi nói đến chất lượng của chương trình đào tạo tại Khoa NNH, giáo sư Dõi đã lập luận về mối quan hệ nhân quả giữa “đào tạo Tiến sĩ đạt trình độ nghiên cứu thực chất” và số lượng đông đảo các học viên SĐH từ các trường ĐH khác nhau trên thế giới đến với Khoa. Theo tôi nhận định này không hợp lý vì nghiên cứu sinh nước ngoài đến Việt Nam để nghiên cứu về ngôn ngữ, về tiếng Việt không có nhiều lựa chọn. Nhân tố quan trọng thứ hai có lẽ là danh tiếng của Đại học Quốc gia Hà Nội hơn là chất lượng chương trình đào tạo.

Cuối cùng, tôi thấy sự giải thích về sự trùng lặp giữa những môn ở Đại học, Cao học và Tiến sĩ của Khoa là không thuyết phục. Giáo sư Dõi hết đổ tội cho quy định hành chính của Bộ, rồi thực tế thiếu “thầy giỏi” sau đó là đến tội của nghiên cứu sinh, trong khi đó ông chưa thừa nhận sự yếu kém trong quản lý, trong hoạch định chương trình và nghiên cứu giáo dục học của đơn vị mà Giáo sư lãnh đạo. Đào tạo ở ba trình độ đó mặc dù có mối liên hệ cấp độ thẳng (vertical), nhưng cách tiếp cận, yêu cầu, nội dung, trọng tâm và chương trình hoàn toàn khác nhau. Tôi không hiểu quy định “2 bắt buộc, 1 tự chọn” ở đây có hệ quả gì với sự trùng lặp môn học giữa các cấp độ. Nếu có thể, đề nghị Giáo sư giải thích rõ hơn được không? Để có sự tiến bộ, chúng ta phải quyết liệt phản đối việc lấy “cơ chế” để biện minh cho sự yếu kém và trì trệ hay mục đích nào khác của bất kỳ cá nhân nào.

Việc trùng lặp có phải tại “thiếu thầy giỏi” hay tại thiếu một tư duy tổng thể một cách khoa học của người làm công tác quản lý và hoạch định chương trình? Trong thời buổi hiện nay, chúng ta có thể mời rất nhiều các giáo sư, các chuyên gia trong ngành, trong và ngoài nước, cố vấn thiết kế chương trình và tham gia giảng dạy. Tại sao lại cứ duy trì tình trạng biết “thầy kém” mà vẫn sử dụng, nghĩa là coi thường học viên nghiên cứu sinh và đạo đức nghề nghiệp…

Tiếp đó là việc đổ tội sự yếu kém của chương trình lên học viên. Người học tìm đến chương trình vì muôn ngàn lý do khác nhau, và cơ sở đào tạo không có nhiệm vụ và không cần thiết phải điều tra vấn đề đó. Chức năng của cơ sở đào tạo là đảm bảo chất lượng chương trình thông qua kiểm soát đầu vào, kiểm soát quá trình học tập và chất lượng đầu ra. Đặc biệt đối với bậc học tiến sĩ, tính chủ động nghiên cứu rất lớn, nên cơ sở đào tạo chỉ có thể kiểm soát dựa trên chất lượng của các công trình nghiên cứu. Học viên đi học Tiến sĩ giải quyết khâu oai có sao, miễn là họ có được kết quả nghiên cứu mới và có giá trị khoa học mang lại lợi ích cho cuộc sống. Cái oai đó đáng được biểu dương quá đi chứ. Nếu có trường hợp không đạt tiêu chuẩn mà vẫn có bằng, sai phạm của Hội đồng khoa học ở đâu, và trách nhiệm của người quản lý giáo dục và nghiên cứu trực tiếp và gián tiếp là ở chỗ nào?

Trên đây là những nhận định của cá nhân tôi, với mong muốn xới lên vấn đề, chia sẻ và thảo luận nhằm tìm ra hướng phát triển cho ngành giáo dục Việt Nam để đáp ứng nhu cầu ngày càng bức thiết về nguồn nhân lực trình độ cao trong công cuộc hội nhập. Tôi không có ý định phê phán cá nhân ai và chờ đợi có những đối thoại thẳng thắn về những vấn đề đang tranh cãi, những phản biện một cách khoa học với những nhận định và lập luận hiện có. Rất mong nhận được ý kiến của các bạn.