Giáo dục đại học - một “bố cục” rối bời

Ở một số nước phát triển, người ta có quy định rất rõ về “Đại học tự trị”, thậm chí có nước, viện trưởng ĐH do tổng thống bổ nhiệm. Động thái và thuật ngữ luật học này có giá trị: Nó minh định, nâng tầm giá trị giáo dục đại học. GDĐH là một lĩnh vực đào tạo trên và sau giáo dục phổ thông, chứ không phải chỉ là sự tiếp theo của bậc học phổ thông

Khi còn Bộ Đại học - Trung học chuyên nghiệp (cũ), dù ở vào giai đoạn cực kỳ khó khăn do chiến tranh ác liệt, sự giúp đỡ về khoa học - công nghệ của bạn bè quốc tế còn rất hạn chế, nhưng ngành GDĐH nước ta vẫn được dành nhiều sự đầu tư quản lý, nên đã định hình và tạo ra môi trường phát triển khá tốt, chuyên biệt cho GDĐH.

Nhưng khi  sáp nhập và trở thành Bộ GD- ĐT, lĩnh vực quản lý trở nên quá rộng, GDĐH bị “đồng hóa” và cùng với nhiều nguyên nhân khác nữa, GDĐH từ lâu bị coi là phổ thông cấp 4(!). Xu thế mở cửa, quan niệm đại học đại chúng đã góp phần vào sự phát triển ồ ạt các trường ĐH, nảy sinh không ít biến tướng, làm cho việc quản lý ngày càng trở nên quá tải.

Bức tranh toàn cảnh về GDĐH hiện nay là một "bố cục" rối bời, nhiều trường ĐH hoạt động như một công ty liên doanh, phải tổ chức đa ngành- đa cấp - đa liên kết để tồn tại. Trong trường ĐH có cả hệ cao đẳng- trung cấp- trung học nghề- trung học phổ thông. Mục tiêu lớn nhất của những loại trường này chỉ là tìm mọi cách tuyển được nhiều người đi học để có đủ số thu nhằm nuôi bộ máy quản lý và lực lượng phục vụ.

Các kiểu kinh doanh phình to đã thu hẹp chức năng nghiên cứu khoa học – công nghệ. Lực lượng giảng viên vừa yếu vừa thiếu lại phải căng ra làm việc hết trường này qua trường khác, tỉnh nọ qua tỉnh kia, không còn  thời gian bồi dưỡng, nâng cao kiến thức.

Những giá trị “ảo” và sự suy giảm giá trị thật

Xu thế đại học đại chúng đã đưa GDĐH đến tận thềm nhà người dân bằng cách mỗi tỉnh thành lập một trường ĐH đa ngành. Bên cạnh đó, mỗi trung tâm giáo dục thường xuyên của tỉnh lại có vô số ngành học như quy mô một viện ĐH, với đủ kiểu đào tạo: Tại chức, từ xa…vay mượn “mác” trường ĐH…bất chấp sự mất cân đối về cơ sở vật chất, điều kiện nghiên cứu khoa học, đội ngũ giảng viên…“Thương mại hóa” và gian lận GD xuất hiện ở nhiều nơi đã làm suy giảm giá trị thật của GDĐH.

Việc tổ chức thi tuyển đại trà đã kích thích tất cả học sinh tốt nghiệp THPT đều dự thi vào ĐH. Người dân xem đó như một loại phúc lợi xã hội, ai cũng được hưởng và hưởng được. Tâm lý “hư danh”, nhu cầu việc làm, và sự thiếu hụt những chính sách vĩ mô khuyến khích người lao động đã tạo ra sự chạy đua vào ĐH, làm “phá sản” tất yếu chủ trương phân luồng của ngành GD.

Tất cả những bất cập đó, dẫn đến hệ lụy- cào bằng GDĐH, tạo ra nhiều giá trị ảo- nhận thức ảo, gây nên lãng phí tiền của và sức người rất lớn. Lẽ ra chỉ có một số người đủ tiêu chuẩn về năng lực đáp ứng yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực kỹ thuật cao, thì nhà nước lại phải tổ chức cho hàng ngàn người thử thời vận, mà cuối cùng số đậu ĐH chỉ thuộc về 20 % là đối tượng học sinh khá, giỏi.

Tạo ra cơ hội học tập- công bằng cho mọi công dân, không có nghĩa là khuyến khích tuổi trẻ hướng vào đại học bằng mọi cách: Thi hỏng trường này được tuyển vào trường khác, hỏng ngành nọ được vào ngành kia…Mà chính là nhà nước cần tạo nên môi trường giáo dục lành mạnh – khoa học – thăng tiến, mở cửa cho mọi đối tượng phù hợp với mọi trình độ, tạo điều kiện mỗi cá nhân cống hiến sức lao động ở mọi lĩnh vực.

Trên bình diện quốc gia cần phải có một nhận thức tích cực: GDĐH không chỉ đơn thuần là một bậc học, nó có sứ mệnh tạo ra biểu tượng – bộ mặt quốc gia về trí tuệ, trình độ khoa học kỹ thuật, quản lý xã hội, văn hóa văn minh….Với ý nghĩa đó, cung cách quản lý GDĐH hiện nay đã không còn tương xứng với yêu cầu phát triển.

Phải có chiến lược và lộ trình

 Không thể chỉ đặt vấn đề lãnh đạo GD có dám thử mô hình ĐH “tự trị” hay không, mà thực tế là đã đến lúc phải trả lại “vị thế” của các trường ĐH. Nói cách khác: GDĐH phải được phát triển một cách tự chủ. Nhà nước định hướng mục tiêu- chiến lược GDĐH, ban hành quy chuẩn về tổ chức họat động đào tạo.

Tự mỗi trường ĐH phải định “chuẩn đầu ra” (chất lượng đào tạo) sao cho khẳng định được uy tín, thương hiệu và đẳng cấp của mình và phải chấp nhận quy luật “đào thải” khắc nghiệt, nếu trường ĐH đó phát triển không lành mạnh, không đủ năng lực nghiên cứu khoa học - đào tạo chuyên môn. GDĐH không thể đi lên theo kiểu phong trào và không thể quản lý bằng tập quán hành chính phổ thông.

Tự chủ ĐH không thể triển khai một cách ồ ạt thiếu định hướng, mà phải có chiến lược, lộ trình hợp lý. Nhà nước cần đầu tư mạnh mẽ để thành lập các Viện ĐH Quốc gia tại các vùng phát triển kinh tế – văn hóa – xã hội  trọng điểm như: Tây Bắc - Hà Nội – Vinh - Huế – Đà Nẵng – Nha Trang -Tây Nguyên - TP Hồ Chí Minh – Tây Nam Bộ. Mỗi trường ĐH công lập trong khu vực này đều là thành viên của Viện. Các Viện ĐHQG như những đầu tàu được hoàn toàn tự chủ về tổ chức – tài chính – nhân sự…

Viện trưởng quản lý toàn bộ họat động của viện, chịu trách nhiệm trước Thủ tướng Chính phủ. Các trường ĐH ngoài công lập trong khu vực phải chịu sự quản lý và thanh tra của Viện. Quan trọng nhất là kinh phí họat động của các trường ĐH. Kinh phí nhà nước tài trợ đủ cho việc xây dựng cơ sở vật chất và đào tạo đội ngũ giảng viên, trang bị phương tiện dạy học, lương và các khoản chi khác được trả từ nguồn học phí.

Các trường ĐH khác tại các tỉnh nên chuyển sang dạng ĐH cộng đồng có mục tiêu đào tạo gắn với đặc điểm kinh tế vùng, do Bộ GD- ĐT và UBND tỉnh quản lý. Cần quy hoạch để có sự phân định rõ rệt bằng cách tách hẳn THCN và TH nghề ra khỏi các trường ĐH và CĐ, không nên duy trì việc tổ chức thêm bậc học và ngành học trong trường ĐH theo kiểu tận dụng cơ sở vật chất và nhân sự để làm thêm như hiện nay.

Chúng ta duy trì quá lâu thể thức quản lý tập trung, bao cấp đến độ ngại khó – sợ đột biến dẫn đến vượt tầm kiểm soát và quan trọng nhất, sợ mất quyền lợi cục bộ…Tất cả những cái đó  đang là trở ngại chính cho tiến trình đổi mới GDĐH.

 Nhưng rõ ràng không thể kéo dài mãi cung cách quản lý khép kín, cứng nhắc mà thực chất là kìm hãm sự phát triển của ngành GDĐH thời hội nhập. Đổi mới GDĐH như thế nào để đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội đất nước, đó phải là một chủ trương lớn, cần đươc sự đồng thuận của tất cả các trường ĐH, triển khai bài bản, khoa học trên cơ sở pháp lý chứ không thể chỉ là ý chí chủ quan nhất thời.

• Tạ Quang Sum

School@net (Theo http://www.tuanvietnam.net/vn/tulieusuyngam//6564/index.aspx)